Over Eppo, Mariëlle, Erna en Adriaan

In 24 uur kan veel gebeuren. En dat maakte ik woensdag en donderdag mee. Woensdag vond een algemene ledenvergadering plaats van de Vereniging van Openbare Bibliotheken en daags erop een groot bibliotheekcongres waar maar liefst 1.200 bibliotheekcollega's aanwezig waren. Als je weet dat het er in totaal 8.000 mensen een betaalde baan hebben in het bibliotheekwerk, kan bijna verbaasd zijn dat de bibliotheken open waren op donderdag. Kortom, we maakten ons weer lekker druk.

Maar terwijl de ledenvergadering en het congres plaats vonden, vonden de belangrijkste zaken misschien wel plaats buiten die twee toogdagen. Ik neem u mee naar de buiten- en binnenwereld van iets meer dan 24 uur bibliotheekwerk.  

Woensdag 11 juni, 11 uur: € 50 miljoen structureel voor Bibliotheek op school en Boekstart

Wie zijn oor te luisteren legde in de wandelgangen, wist dat dit nieuws er aan zat te komen: structurele financiering voor Bibliotheek op school  en Boekstart.  Minster Eppo Bruins en staatssecretaris Mariëlle Paul maakten dat rond 11 uur op woensdag bekend op de St. Antonius Mavo in Gouda. Goed en noodzakelijk nieuws want de huidige impulsregeling liep nog tot 2026. Ronkende persberichten uiteraard. Maar heeft u de brief ook al gelezen die daar bij hoort? Nee? Dat treft. Dat deed ik wel en daar zijn toch wel wat interessante zaken in te ontdekken. 

In de brief geven minister en staatssecretaris aan hoe het bedrag beschikbaar zal komen:

Er worden structurele middelen beschikbaar gesteld uit zowel het onderwijs- als het cultuurbudget. In 2026 wordt er €10 miljoen beschikbaar gesteld vanuit de onderwijsbegroting om de huidige subsidieregeling, die einde schooljaar 2025/2026 afloopt, met een half jaar te verlengen tot eind 2026. In 2027 is er € 38 miljoen beschikbaar vanuit de onderwijsbegroting; vanaf 2028 gaat het jaarlijks om €50 miljoen. ... 

Daarnaast wordt al sinds 2008 jaarlijks € 3,35 miljoen uit het cultuurbudget geïnvesteerd in de professionalisering van dBos. Deze middelen worden gebruikt voor het opleidingsaanbod voor leesconsulenten en taalcoördinatoren en voor kennisdeling, monitoring en onderzoek.

De huidige regeling die tot einde schooljaar 2025/2026 loopt wordt dus met een half jaar verlengd. In 2027 stijgt dit dan naar € 38 miljoen en in 2028 naar € 50 miljoen. Het bedrag moet verdeeld worden over bibliotheken en onderwijs. Beide de helft. Dat betekent in 2027 een bedrag van € 19 miljoen en vanaf € 2028 een bedrag van € 25 miljoen voor bibliotheekwerk. De hele snelle rekenaars zien dat hiermee in 2027 even een lichte daling optreedt. De impulsregeling voorziet tot en met 2026 in een bijdrage van ongeveer € 24 miljoen per jaar. Maar goed, een kniesoor die daarover valt want die structurele financiering is echt fijne borging. Overigens adviseerde Kwink destijds nog wel een hoger bedrag maar laten we eerst maar eens laten zien dat we dit goed laten landen. Want in een sector die jaarlijks € 500 miljoen omvat, is € 25 miljoen extra een flinke stap vooruit.

Dat het onderwijs ook een bijdrage krijgt, is ook heel waardevol. Het mooiste is natuurlijk om als bibliotheek en onderwijs dan samen plannen te maken en zo de middelen bij elkaar te leggen. Freddy Weima, voorzitter van de PO-raad - die ik mocht interviewen op het congres - gaf aan dat hij graag samen met de bibliotheeksector optrekt. Dat biedt mooie perspectieven. 

Bibliotheek op school en Boekstart worden een plicht voor bibliotheken

Terug naar de brief. Over elk woord in een Kamerbrief is nagedacht. En hoewel de brief niet lang is, kun je toch makkelijk aan het volgende zinnetje voorbij lezen. Het staat ook bijna aan het eind:

Scholen kunnen ervoor kiezen om (een deel van) de gerichte bekostiging te besteden aan dBos. Bibliotheken moeten de structurele financiering inzetten om de samenwerking met het funderend onderwijs en/of de pabo, het mbo en de kinderopvang (BoekStart) voort te zetten. 

Scholen krijgen dus nog enige vrijheid voor de inzet. Dat zal met de vrijheid van onderwijs te maken hebben. Maar bibliotheken krijgen die vrijheid niet: het moét besteed worden aan Bibliotheek op school en Boekstart. En omdat elke bibliotheek geld gaat krijgen, moet dus ook elke bibliotheek het gaan doen. De minister wil het dus echt afdwingen: het is moeten. Hoe doe je dat? Een extra regeling of een wettelijke taak? En ik ben ook wel benieuwd hoe die financiering dan moet lopen om daarvoor te zorgen. Interessant om te blijven volgen.

Alle bij elkaar: Prachtig en noodzakelijk nieuws!. Hulde aan ieder die daar aan meegewerkt heeft bij ministerie, Stichting Lezen, VOB, SPN en KB.

Donderdag 12 juni 10 uur: Het bibliotheekcongres start: netwerkagenda gepresenteerd

Op donderdag 12 juni om 10 uur startte het bibliotheekcongres. Een bomvol Beatrix Theater in Utrecht. In het eerste uur presenteert Erna Winters de netwerkagenda van de sector. De netwerkagenda is een uitwerking van het bibliotheekconvenant en de bibliotheeksector geeft hierin aan hoe zij de ambities gezamenlijk waar gaan maken. Kort gezegd: het is het huiswerklijstje voor iedereen in de sector voor de komende jaren. De foto komt overigens uit de krant die direct na afloop van het congres verscheen. Als je het gemist hebt, wellicht toch aardig om doorheen te bladeren. Het is een mooie samenvatting van de dag. 

Donderdag 12 juni, 11 uur: De wetswijziging gaat gewoon door en gemeenten ga niet bezuinigen! 

Terwijl mijn 1.200 collega's bij het congres vervolgens na de gezamenlijke aftrap naar allerlei sessies gingen, startte in de Tweede Kamer het cultuurdebat. En ook daar werden nog wel wat opmerkingen gemaakt over bibliotheken. 

Ik geef u het fragment waarin minister Eppo Bruins antwoordt op de gestelde vragen over bibliotheken. 

De minister geeft in zijn beantwoording aan dat hij raadsleden van gemeenten oproept om colleges bij de les te houden als het gaat om de extra middelen voor bibliotheekwerk. De raad is de baas in de gemeenten en die moeten daar dus ook toe oproepen. En hij geeft aan dat hij de behandeling van de wetswijziging echt zo snel mogelijk wil doen maar dat het ook zorgvuldig moet. Daarin merk je wel dat er toch nog wel wat sleutelwerk is verricht na de internetconsultatie en dat dat tijd vraagt. De minister hoopt dat het wetsvoorstel voor de verkiezingen door de minsterraad is en dan naar de Raad van State kan. Na de verkiezingen kan het dan behandeld worden. Maar het onderwerp is geenszins controversieel zoals je aan alles hoort. Behandeling hoeft dus niet te wachten op een nieuw kabinet. Wie doortelt komt dan uit op een vroegste afronding in het eerste of tweede kwartaal van 2026. 1 juli 2026 lijkt mij nu dus de vroegste datum van invoering.

Met bovenstaande fragment bent u in drie minuten dus weer bij op de hoofdlijnen. Toch haal ik nog één ander fragment aan en dat is de inbreng van Mohandis (GroenLinks-PvdA). En dan gaat over gemeenten die wellicht toch willen bezuinigen op bibliotheekwerk. 

Mohandis roept in dit fragment, naar aanleiding van vragen van Koops (NSC), de kamer op om dit proces goed te volgen. Kamerleden gaan niet over lokale bezuinigingen maar hij gaf ook aan dat er zeer brede steun is om het geld goed te laten landen en dat de Kamer daar ook weer vragen en moties voor kan aannemen. En als voorbeeld... het extra geld voor Bibliotheek op school begon precies op die manier. De toegezegde bedragen moeten dus ook echt bij bibliotheken komen. Zijn pleidooi: 'De bibliotheek moet gezien worden als essentiële voorziening waar niet op moet worden bezuinigd.' 

Een zijlijn wellicht maar niet onbelangrijk is het volgende. De demping van het ravijnjaar - 2026 - voor gemeenten heeft dit kabinet nog keurig voor haar val in de Mei-circulaire verwerkt. Veel gemeenten die moesten bezuinigen, zouden hiermee dus extra lucht moeten krijgen. Altijd handig om te weten en te volgen. 

 

Donderdag 12 juni, 14.30 uur: De mens achter al het werk: Adriaan Langendonk

Allemaal mooi nieuws. En vooral in de buitenwereld, buiten het congres. En dan ga toch even terug naar die binnenwereld en het congres. Ik hoorde heel veel positieve geluiden. Veel mensen die blij waren dat het weer terug was. Veel complimenten voor de programmering en het mooie plein dat er bij zat. En de VOB had een mooie kaartenactie om onze collega's in de Verenigde Staten een hart onder de riem te steken. 

Zelf had ik het voorrecht om een aantal gesprekken te mogen leiden over de Bibliotheek op school. Het waren stuk voor stuk waardevolle en inspirerende ontmoetingen met mensen uit het onderwijs en de bibliotheekwereld — allemaal even bevlogen over leesbevordering.

Maar het allermooiste moment? Dat was zonder twijfel toen ik Adriaan Langendonk (Stichting Lezen en KB) in het zonnetje mocht zetten. Zie de foto boven. Ik loop al jaren met hem op en heb van dichtbij gezien hoe hij zich onvermoeibaar inzet voor programma’s als BoekStart en de Bibliotheek op school. Hij is echt een drijvende kracht achter deze belangrijke initiatieven.

Namens de directies van Stichting Lezen en de Koninklijke Bibliotheek kreeg hij een bijzondere en welverdiende onderscheiding: De Boekwijzer van Langendonk. Een prijs die zijn uitzonderlijke bijdrage aan leesbevordering eert — en die, heel passend, zijn naam draagt. Hij was natuurlijk de eerste die deze prijs in ontvangst mocht nemen. Een prachtig en ontroerend moment!

We hadden het over de buitenwereld en de binnenwereld van bibliotheekwerk. In de binnenwereld zijn we druk met onszelf. In de buitenwereld heeft men een mening over ons. En misschien is Adriaan juist wel zo'n schakel die die buiten- en binnenwereld zo noodzakelijk aan elkaar verbindt: scholen, bibliotheken, auteurs en politiek. De kracht van bibliotheekwerk is gelijk aan de kracht die we kunnen maken om die werelden te verbinden. 

Binnenwereld en buitenwereld verbinden. 

In 24 uur kan veel gebeuren. Er werd een ledenvergadering gehouden en 1.200 bibliothecarissen namen deel aan een mooi bibliotheekcongres. Enthousiasme alom. Er kwamen prachtige innovaties en inzichten voorbij. Innovaties en inzichten om de komende tijd in de praktijk te brengen.  Eén man kreeg zelfs een mooie prijs. 

Maar terwijl wij zo druk waren gebeurde in die 24 uur op twee plekken iets dat minstens evenveel impact heeft: structurele financiering voor Bibliotheek op school en Boekstart en met hoogste snelheid de wetswijziging nog steeds naar de Kamer. Een demissionaire minister op missie!

Er is een binnenwereld en een buitenwereld. En de kunst is die zo goed mogelijk op elkaar te laten aansluiten. De buitenwereld heeft het deze week goed voor met ons. In de binnenwereld kregen we ons huiwerk uitgedeeld met de netwerkagenda. 

U bent weer bij en aan de slag!

De bibliotheek is 'gezelliger' geworden en een sociaal-kulturele supermarkt...

De komende week zal het Nationale Bibliotheekcongres plaatsvinden. Zo'n 1.000 bibliothecarissen zullen elkaar dan treffen en er zullen tientallen workshops zijn over innovatieve onderwerpen. De ene nog innovatiever dan de andere. Maar is alles zo innovatief? Lees mee wat ik deze week meemaakte in het archief. 

Het was in het Gelders archief. Het ging om oude bedrijfsstukken die ik na moest lopen. Tussen die stukken kwam ik deze klachtenbrief tegen uit 1972. De indiener van de klacht ergert zich in hoge mate aan jongeren in de bibliotheek in het toch verder zo lieflijke Epe. Zie hier die boze brief.

"Gedurende de 3,5 jaar die wij thans in Epe wonen, zijn we trouwe leden en gebruikers van de leeszaal. De vorige directeur, de heer xxxx, al was het geen krachtfiguur, hebben toch verschillende malen zien optreden tegen lawaaierige jeugd. Sinds echter yyyy de leiding heeft, is het ondragelijk geworden. Ik heb hier enige malen wat van gezegd, omdat het mij ten enemale onmogelijk was mijn hoofd bij mijn lectuur te houden en ook de leidster heb ik verzocht om wat meer gezag uit te oefenen. Tot op heden geen enkel resultaat. Laatst zaten er zelfs 6 jongens en meisjes aan lage tafeltjes bij de grote leestafel met de voeten op de tafel in zeer luidruchtige "discussie", zonder dat één van hen zelfs maar een boek of tijdschrift in de hand had. Ook gisteren was het weer bar en boos. Een 7 à 8 jongens en meisjes om de grote tafel, meer gelegen dan gezeten, hieven met z'n allen zelfs een refreinzang aan." 

Tjonge, tjonge. Die vervelende jongeren toch ook . Zo vervelend dat ze in de bibliotheek zijn. Toen al. De bibliotheek in Epe viel onder de Provinciale Bibliotheek Gelderland (wat later PBC Gelderland, weer later Biblioservice Gelderland en nog weer later Rijnbrink zou worden). De indiener van de klacht vindt dat er wat aan moet gebeuren: een brief naar de scholen en een krachtiger optreden in de bibliotheek is wat hij vraagt.

Als voorbeeld noemt hij overigens de bibliotheek van mijn vijftien kilometer verderop gelegen eigen stadje Deventer:

"Als ik zoals laatst zie hoe heerlijk rustig het bijvoorbeeld in de toch zeer drukke Deventer leeszaal toegaat, dan blijkt dat het moet kunnen."

Want antwoord je dan? Je personeel is al onbekwaam genoemd en er wordt gedreigd met ingezonden stukken. Het mooie is: het antwoord is ook bewaard. En wat mij betreft even brilant als de klacht zelf. 

Het antwoord van rayonchef Scheepstra

Zie hier die brief. Rayonchef Scheepstra. Ik had even het vermoeden dat dit de latere directeur van Probiblio was, maar vond daarvoor geen bewijs. Wie het weet mag het zeggen. Scheepstra geeft zelfs aan dat het probleem waar de klacht over gaat ook al in het bestuur is besproken. En hij antwoordt:

"Voor dit probleem, wat overigens bepaald geen plaatselijk probleem is, is als voornaamste reden aan te wijzen dat de bibliotheek gezelliger is geworden. Vooral de jeugd vindt de bibliotheek een plaats waar men graag verblijft. Ik dacht dat dit positief opgevat moest worden." 

Bij zo'n antwoord zit ik al met een grote grijns te lezen. Met jongeren in de bibliotheek moeten we in de eerste plaats blij zijn. En zo lekker vilein gezegd 'Ik dacht dat dit positief opgevat moest worden.' Hup rayonchef Scheepstra! Ik ben gelijk fan. Maar hij gaat verder.

"Een dure gemeenschapsvoorziening als de bibliotheek is moet multi-funktioneel zij, dus meer dan een boekenmagazijn. De moderne bibliotheekopvatting gaat daarom steeds meer uit van de bibliotheek als een sociaal-kulturele supermarkt, waar naast het uitlenen van boeken, men rustig kan lezen en studeren, platen worden uitgeleend, tentoonstellingen worden gehouden, er verschillende verbindingen zijn met onderwijs enz." 

En wat schetst Scheepstra hier eigenlijk? Nou, de moderne bibliotheek begin jaren '70! En dat is een sociaal-kulturele supermarkt. Een plek waar allerlei vormen van ontwikkeling en zelfontplooiing een plek kunnen krijgen: lezen studeren, tentoonstellingen en koppeling met het onderwijs. Ergens klinkt het toch verdacht als het mantra dat heden ten dage door bibliotheken wordt gehuldigd: van klassieke naar maatschappelijk educatieve bibliotheek. De woorden zijn anders maar de richting is hetzelfde. 

Overigens: nadat Scheepstra de moderne bibliotheek heeft geschetst, zegt hij toe dat er harder zal worden opgetreden. Zo nodig met behulp van de politie. Het klinkt allemaal nog onschuldig in vergelijking met de beveiligingsmaatregelen die op sommige plekken bij bibliotheken nodig zijn om de toegang voor iedereen veilig te houden. 

Innovatie

Twee brieven uit 1972. Het zijn brieven die 53 jaar oud zijn en die een richting schetsen waar we nog steeds vorm aan geven: zorgen dat mijn dorp, mijn stad, mijn provincie of mijn land (kruis aan wat bij uw functie past) slim, creatief en vaardig is. 

Zoals gezegd: de komende week zal het Nationale Bibliotheekcongres plaats vinden. Zo'n 1.000 bibliothecarissen zullen elkaar de kop gek maken met innovatieve, nog innovatievere en innovatiefste idee. Dat is natuurlijk hartstikke goed. Maar wat reflectie op hoe lang we samen al bezig zijn en in welke traditie we staan, kan geen kwaad. Samen bouwen we de toekomst.

En  in 1972 deden we dat dus ook al: een sociaal-kulturele supermarkt! En gewoon in Epe! 

Ik vroeg AI hoe een sociaal-culturele supermarkt eruit ziet. Dat plaatje ziet u bovenaan. En jawel: luidruchtige jongeren... Ik dacht dat dat maar positief opgevat moest worden...

Ik verheug me nu al op dat bibliotheekcongres. En ik neem de brieven uit 1972 mee.

Hup Scheepstra!

Bouw niet alleen dijken maar ook bibliotheken...

Kunt u het zich nog herinneren dat Covid onze wereld trof? Mensen gingen massaal hamsteren. Pasta, rijst maar vooral... toiletpapier. Angst doet rare dingen met mensen. De premier moest er aan te pas komen om te zeggen dat er echt voldoende toiletpapier was om tien jaar te poepen. 

Maak werk van schuilplekken voor naderend klimaatonheil.

Door Covid maar ook door toegenomen dreiging in de wereld zijn we serieuzer gaan nadenken over allerlei rampen die ons kunnen overkomen. En de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid bracht op 21 mei een rapport uit waarin het de regering oproept werkt te maken van schuilplekken aan te wijzen voor naderend klimaatonheil. En jawel: bibliotheken worden in dit rapport genoemd als mogelijke plekken. Ik neem u even mee naar de inhoud van dit rapport, dan hoeft u de 182 pagina's met toch wel droge ambtelijke taal niet zelf te lezen.

Steeds meer klimaatrampen

De afgelopen jaren kreeg Nederland steeds vaker te maken met extreem weer en overlast hierdoor. Het is het directe gevolg van de klimaatverandering die we in de wereld zien. De zeespiegel stijgt, het wordt warmer en droger in ons land en als het regent of stormt is het intenser. Natuurbranden, overstromingen en oversterfte door hitte zal steeds vaker voorkomen.

Dit soort klimaatrampen raakt onze gemeenschappen. Mensen moeten hun huis uit door wateroverlast of natuurbranden, raken hun spullen kwijt of mensen raken uitgeput door hitte. Het WRR-rapport laat zien dat daarvoor zowel fysieke áls sociale maatregelen nodig zijn. De fysieke maatregelen kennen we: hogere dijken, meer ruimte voor rivieren en meer groen in steden en dorpen. We kennen daarvoor zelfs een NK Tegelwippen. Het WRR-rapport geeft overigens wel aan dat rijke mensen zich makkelijker kunnen aanpassen aan de klimaatverandering dan arme mensen.

Sociale infrastructuur

Maar er is meer. Er zijn ook sociale factoren. En die gaan dus niet over de fysieke infrastructuur maar over de sociale infrastructuur. En die liggen in de lijn van het hamstergedrag dat ik hierboven schetste. Als het spannend wordt, kiezen velen als snel voor zichzelf. Mensen die zich minder goed kunnen redden hebben dan het nakijken. 

Als 100 procent veiligheid niet bestaat, zijn fysieke maatregelen nooit voldoende. Klimaatbestendigheid vraagt daarom ook van de samenleving om bij calamiteiten samen dit goed te doorstaan. Elkaar helpen dus. Sociale cohesie, zo noemen we dat in beleidstaal, is dus van levensbelang.

Het gaat er dus om, om veerkracht te organiseren in de samenleving. En daar doet het rapport drie aanbevelingen voor. Die drie aanbevelingen ziet u hierboven. 

Bouw niet alleen dijken maar ook bibliotheken

In de eerste aanbeveling: investeer in sociale infrastructuur worden bibliotheken expliciet genoemd. 

Het rapport stelt het volgende: 

De overheid moet hogere doelen stellen en een hoger tempo aanhouden bij het versterken van de sociale infrastructuur in wijken en regio’s waar klimaatkwetsbaarheden en sociaal-economische kwetsbaarheden zich opstapelen. Juist omdat mensen in zulke omgevingen in en om hun eigen woning vaak minder weerbaar zijn, moeten de mogelijkheden om in publieke ruimten en gebouwen bescherming te genieten groter zijn. Geef in die wijken bijvoorbeeld prioriteit aan de aanleg van luchtkoelingssystemen in buurtcentra, bibliotheken, scholen en zorginstellingen. En zorg ervoor dat dit soort publieke ruimten ook een functie kunnen vervullen in het verschaffen van informatie en in het stimuleren van initiatieven.

Kort gezegd: bouw niet alleen dijken maar ook bibliotheken. Toen de energiecrisis uitbrak en de energierekening voor velen explodeerde, meldden de bibliotheken zich al als warme huiskamer. Nu kunnen we bibliotheken dus ook aanbieden als koele huiskamer. Hebben bibliotheken die plekken? Ja, die hebben ze zeker. 

Maar er is meer. Het gaat niet alleen om het creëren van plekken om te schuilen. Het gaat ook om plekken waar informatie verstrekt kan worden of initiatieven gedeeld kunnen worden. En dat geldt natuurlijk op het moment dat een ramp zich voltrekt maar ook al veel eerder. Nu dus. Wat kunnen mensen zelf doen om hun wijk of buurt aan te passen op de ontwikkelingen van het klimaat? Welke hulpstructuur moet je wellicht samen opzetten als er een grote hittegolf komt? Hoe weet je wie dan hulp nodig heeft? Dat zijn zaken waar lokale overheid en burgerinitiatieven elkaar raken. En ik denk dat bibliotheken daar een prima verbinder in kunnen zijn. 

Lokale coördinator rampenbestrijding

De burgemeester is in de gemeente de leider als het gaat om rampen of crises. Als het gaat om meerdere gemeenten komt het bij de veiligheidsregio's terecht. De WRR pleit zelfs voor een landelijke 'schuilplaatscoördinator'. Het is helder dat overheden worden opgeroepen hier hun rol te pakken om burgers te helpen.

Ik kan mij best voorstellen dat een bibliotheek zich - met het rapport van de WRR in de hand - eens meldt bij de burgemeester. Dit met de vraag hoe de burgemeester dit ziet en of de bibliotheek iets kan betekenen. En zie dat dan ook in het licht van de oproep dat Nederlanders zich beter voor moeten bereiden op andere rampen. Zo riep de regering Nederlanders op om een noodpakket in huis te hebben voor drie dagen. Want naast klimaat zijn er helaas nog meer ontwrichtende dreigingen denkbaar als stroomuitval, internetstoringen en zelfs oorlog. 

Bij een crisis heb je dus niet alleen dijken nodig maar ook bibliotheken, zegt de WRR. 

Vijf acties die je kunt ondernemen als je je zorgen maakt over wat in de VS gebeurt (en je in een bibliotheek werkt)

“Een ieder heeft het recht op vrijheid van mening en meningsuiting; dit recht omvat de vrijheid om zonder inmenging een mening te koesteren en om inlichtingen en denkbeelden te zoeken, te ontvangen en door te geven, ongeacht grenzen, in welke vorm ook.” - Artikel 19 van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens.

Toegang tot informatie is een mensenrecht. Ik haal dit wetsartikel aan in de week waarin Jan Terlouw overleed. De man waaraan vaak de uitspraak wordt toegeschreven dat de bibliotheek geen luxe was maar een noodzaak. Dit omdat dat bibliotheken een essentiële rol spelen in het bevorderen van lezen, kennisdeling en gelijke kansen, vooral voor kinderen en jongeren. En hoe logisch dit mensenrecht en de bijbehorende democratische instituties zoals vrije pers, onderwijs en bibliotheken ook lijken, zo vanzelfsprekend blijkt het ook in de 'vrije' westerse wereld niet te zijn. 

Een maand geleden schreef ik voor het eerst uitgebreid over de ontwikkelingen bij bibliotheken in de Verenigde Staten. Het ging over verboden boeken in bibliotheken, verboden woorden op website en financiering die werd stopgezet. Alles bij elkaar een verontrustend rijtje.

Na dat artikel wam de Authoritarian Threat Index uit waaruit bleek dat de VS snel afgijden naar een autocratie. En een week geleden kwam het nieuws dat Carla Hayden, directeur van de Library of Congress ontslagen was.  De reden van haar ontslag: ze zou te veel inzetten op diversiteit, inclusie en gelijke kansen. Vriend en vijand zijn het erover eens dat een ontzettend goede directeur van de Library of Congress was. Hayden was de eerste vrouw, de eerste Afro-Amerikaan en sinds 1974 ook weer eerste beroepsbibliothecaris in deze functie. Deze directeur wordt louter ontslagen om wie ze is en wat ze uitdraagt. Lees ook het commentaar van de Amerikaanse Library Assocation die het een 'onrechtvaardig' ontslag noemen. 

Vorige week schreef ik er nog niet over. Want ik merkte dat ik nog zo boos was dat ik bang was dat dit zou leiden tot een nutteloze scheldpartij. Een week later heb ik me herpakt en denk ik na over wat je zou kunnen doen. En met velen sprak ik er ook over. Ondertussen gaf de KB Nationale Bibliotheek al een statement af waarin de organisatie oproept om op te komen voor een Weerbare Samenleving.  Een oproep die ik van harte ondersteun. En die ik ook graag handen en voeten geef. Want belangrijker dan roepen hierover is iets doen. En velen met in de sector vinden dat ook. Ik geef u dan ook vijf dingen die u kunt doen als bibliotheekmedewerker in deze enge ontwikkeling. 

Tip 1: Onderteken de petitie tegen het ontslag van Hayden

Een eenvoudige actie is het ondertekenen van de petitie tegen het ontslag van Hayden. Daar werd ik al vroeg op gewezen door Maria Schledorn. De petitie is gestart door EveryLibrary. EveryLibrary is een lobby-organisatie voor openbare bibliotheken, schoolbibliotheken en universiteitsbibliotheken. Ook zetten ze zich in tegen  verbieden van boeken, ongeoorloofde politieke inmenging en dreigende sluiting.

Tip 2: Lees en luister verder

Van meerdere collega's kreeg ik tips om verder te lezen of te luisteren. Zo kreeg ik van Marjoleine Molenaar van de Bibliotheek Rotterdam (zie ook verderop) de tip van de podcast De Cartooncrisis van Stine Jensen over vrijheid van meningsuiting. 

Van Martijn Kleppe van de KB Nationale Bibliotheek kreeg ik een heel leeslijstje toegestuurd waar ik een paar titels uitpik die vooral aantoont hoe op meerdere vlakken het taalgebruik wordt veranderd of toegang tot informatie onder druk staat:

• Bommenwerper te gay voor Trump
• Wetenschappers halen stilletjes al onderzoeksdata weg uit VS om toegang te houden
• War heroes and military firsts are among 26,000 images flagged for removal in Pentagon’s DEI purge
• Nederlandse organisatie redt data die onder Trump dreigen te verdwijnen

En word ook lid van de besloten Linkedingroep 'Librarians not looking away'. Dit is een plek waar meer initiatieven gedeeld kunnen worden. Daar zit vast iets tussen van wat je kunt doen.

Tip 3: Acties rond Verboden boeken

In mijn blogje van een maand geleden meldde ik al dat er in de VS in 2024 wel 2.452 boeken verboden waren. Per staat en plaats kan het verschillen maar de optelsom doet je toch schrikken. Het is een onderwerp dat ook David Rozema van Probiblio bezig houdt. 

Speciaal overzicht van verboden boeken

Hij hielp me aan een lijst met een recent overzicht van verboden boeken. Dat overzicht heb ik op een aparte pagina geplaatst. Die pagina vindt u hier. Met grote dank aan David.

Display

Veel van de boeken hebben ook een Nederlandse vertaling. Deze boeken kun je op een aparte tafel leggen met de opmerking: Deze boeken zijn in de Verenigde Staten verboden. Daar kun je maandag al mee beginnen. 

Banned books week

Het idee van David Rozema van Probiblio gaat echter verder. Zijn plan - en dat steun ik van harte - is om de verboden boeken extra onder de aandacht brengen van het Nederlandse bibliotheekpubliek. In Amerika kennen ze daar al een speciale week voor: de Banned Books Week. Een week waarin bibliotheken wijzen op welke boeken op andere plekken verboden zijn. David wil dit idee dit najaar ook graag in Nederland uitvoeren. Met landelijk promotiemateriaal en de mogelijkheid om deze boeken via NBD|Biblion ook extra aan te schaffen.

Zijn idee is om in iedere bibliotheek zo aandacht te vragen voor verboden boeken. En zo'n actie kun je landelijk natuurlijk ondersteunen met stickers en promotiematerialen. Ook zou je dit kunnen koppelen aan een petitie waarbij mensen de mogelijkheid krijgen om hun onvrede  te laten blijken door je handtekening te zetten. De handtekening worden dan aangeboden aan de Amerikaanse ambassade.

Er zitten nog wel wat zaken die aandacht vragen bij dit idee. De Banned Books Week in Amerika valt precies in onze Kinderboekenweek, dus gelijk laten lopen lijkt niet echt heel handig. En ook is de vraag of je dan weer alleen de Verenigde Staten als focus moet nemen of dat je dat breder moet doen. 

Het doel is natuurlijk enerzijds om solidariteit te tonen met de bibliotheken in de VS maar anderzijds is het ook een manier om ons in Nederland te laten beseffen dat een open en democratische toegang tot kennis en literatuur niet vanzelfsprekend is. Wordt vervolgd, denk ik. Laat vooral weten als je dit een goed idee vindt. Dat helpt David. Je kunt contact zoeken met David door even een connectie te maken op zijn LinkedIn-profiel en hem even een berichtje te sturen. 

Tip 4: Organiseer een lezing en het gesprek

Marjoleine Molenaar

Wij organiseren om de haverklap lezingen. Dus waarom zou dit daar niet een goed onderwerp voor zijn? Zoek je ideeën? Ik noemde net al Marjoleine Molenaar van de Bibliotheek Rotterdam. Zij schreef een boek over verboden boeken (ook een leestip), heeft er een website over en.. ze geeft er ook lezingen over. Ze is te boeken via deze link bij de schrijverscentrale. 

Midden-Brabant: Controverses in de boekenkast

Een bibliotheek die al langer aandacht besteed aan diversiteit in de collectie is de Bibliotheek Midden-Brabant. En onlangs organiseerden zij vijf avonden over controverses in het collectiebeleid van bibliotheken. Daarbij kwamen vragen aan de orde als:  Wat als je je niet herkent in hoe vrouwen in bepaalde romans worden beschreven? Wat als boeken een andere koloniale geschiedenis vertellen dan die van jou? En wat als je je stoort aan niet-inclusief taalgebruik in oudere werken, of dat juist de ingrepen van sensitivity readers je storen? En dan zijn er nog muziek, films en videogames die seksistisch zouden zijn of aanzetten tot geweld.

Hoewel ik zelf niet bij deze bijeenkomsten was, heb ik wel gehoord dat het mooie gesprekken opleverde met het hierop toegestroomde publiek. Een waardevolle dialoog dus. Maar ook wel iets wat de nodige kwaliteiten vraagt. Dus wie dit wil doen, vraag even verder bij deze goede bibliotheek. 

Tip 5: Verboden Boeken-club

Deze tip kreeg ik weer van Bert Hogemans van de Bibliotheek Gelderland-Zuid was de volgende. Bibliotheken helpen op heel veel plekken allerlei leesclubs. Waarom zou je voor deze leesclubs het aanbod niet eens op verboden boeken leggen? Het zijn natuurlijke plekken waar al over lezen wordt gepraat. En zeg nou zelf  de Verboden Boeken-club klinkt toch veel spannender dan Leeskring Oppendam? 

En nog meer... 

Toen ik erover na begon te denken en eens wat rondvroeg, kostte me het niet heel veel moeite om de ideeën te vinden. En dus zijn er vast nog veel meer ideeën te vinden. Zullen we elkaar verder helpen en die ideeën maar delen?  Deel ze gerust rond dit artikel. 

En verder: praat er eens over met je collega's, geef je directeur eens een por en vraag of hij niet wat kan doen samen met de andere bibliotheken in Nederland. 

En voor wie zich afvraagt, waarom maak ik me druk? Dan haal ik graag een deel aan van het statement van de KB Nationale Bibliotheek:

'In de Nederlandse bibliotheken maken we ons grote zorgen over de inperking van de vrije toegang tot informatie in de Verenigde Staten. Al langere tijd wordt bibliotheken gevraagd onwelgevallige boeken uit hun collecties te verwijderen. Daarnaast verspreidt de Amerikaanse overheid lijsten met woorden die niet langer in haar publicaties mogen worden gebruikt.

Maatregelen als deze zijn bedoeld om de vrijheid van informatiestromen in te perken, en de onafhankelijke rol van informatieverstrekkers aan banden te leggen. Dit druist volledig in tegen de essentiële rol die bibliotheken spelen in de vrije ontwikkeling van burgers in een democratisch land. In Nederland is er gelukkig geen sprake van dat de overheid zich bemoeit met de manier waarop wij onze meningen mogen vormen. Maar Amerika laat zien dat we voor de weerbare samenleving moeten blijven opkomen.'

 Toegang tot informatie is een mensenrecht!

Overzicht van verboden en geweerde boeken in de Verenigde Staten en andere landen

Het overzicht dat ik hier publiceer hoort bij het artikel 'Vijf acties die je kunt ondernemen als je je zorgen maakt over wat in de VS gebeurt (en je in een bibliotheek werkt)'. Je vindt hieronder titels die verboden zijn in de VS en andere landen waarmee je aandacht kunt vragen voor vrije toegang tot informatie. Veel informatie heb ik verkregen van David Rozema en ik ben hem dankbaar voor al het werk dat hij daarin gestoken heeft. 

Hieronder vind je:

• De David-Rozema-top-25-most-banned-books-op-basis-van-ALA-top-10's
• ALA Top 100 meest geweerde boeken
• De ChatGPT-lijst van geweerde boeken in de VS
• De lijst van Marjoleine Molenaar

De David-Rozema-top-25-most-banned-books-op-basis-van-ALA-top-10's

De American Library Assocation maakt elk jaar een top-10 van meest geweerde boeken. David Rozema van Probiblio, legde de top-10's van de afgelopen jaren bij elkaar en kwam tot deze top-25 van meest geweerde boeken. Ook heeft hij gecontroleerd of er een Nederlandse vertaling van is.

1. Alexie, Sherman / The absolutely true diary of a part-time indian, 2007, vertaald
2. Anderson, Laurie / Halse Speak,1999, vertaald
3. Andrews, Jesse / Me and Earl and the dying girl,2012, vertaald
4. Celano, Marianne; Collins, Marietta; Hazzard, Ann / Something happened in our town,, 2018 niet vertaald
5. Chbosky, Stephen /The perks of being a wallflower. 1999, vertaald
6. Curato, Mike / Flamer, 2020, niet vertaald
7. Dawson, Juno / This book is gay, 2014, niet vertaald
8. Evison, Jonathan / Lawn boy, 2018, niet vertaald
9. Gino, Alex / George, 2015, vertaald
10. Green, John / Looking for Alaska, 2005, vertaald
11. Hope Perez, Ashley / Out of Darkness, 2015, niet vertaald
12. Hopkins, Ellen / Tricks, 2009, niet vertaald
13. Hopkins, Ellen / Crank, 2004, niet vertaald
14. Johnson, George M. / All boys aren't blue, 2020, niet vertaald
15. Kendi, Ibrahim X.; Reynolds, Jason / Stamped, 2020 niet vertaald
16. Kobabe, Maia  / Gender Queer, 2019, vertaald
17. Kuklin, Susan / Beyond magenta, 2014, niet vertaald
18. Lee, Harper / To kill a mockingbird, 1960, vertaald
19. Maas, Sarah J. A / Court of mist and fury, 2016, vertaald
20. McCormick, Patricia / Sold, 2006, vertaald
21. Moen, Erika / Let's talk about it, 2021, niet vertaald
22. Morrison, Toni /The bluest eye, 1970, vertaald
23. Reynolds, Jason / All American boys, 2015, vertaald
24. Steinbeck, John / Of Mice and Men, 1937, vertaald
25. Thomas, Angie / The hate u give, 2017, vertaald

ALA Top 100 meest geweerde boeken

De ALA publiceerd op haar website een top-100 van meest geweerde boeken in de periode 2010-2019. Daarbij wordt gemeld dat de lijst verre van uitputtend is omdat heel veel boekverboden niet gemeld worden.  Ik heb de lijst overgenomen van deze webpagina. 

De lijst ziet er als volgt uit:

1. The Absolutely True Diary of a Part-Time Indian by Sherman Alexie
2. Captain Underpants (series) by Dav Pilkey
3. Thirteen Reasons Why by Jay Asher
4. Looking for Alaska by John Green
5. George by Alex Gino
6. And Tango Makes Three by Justin Richardson and Peter Parnell
7. Drama by Raina Telgemeier
8. Fifty Shades of Grey by E. L. James
9. Internet Girls (series) by Lauren Myracle
10. The Bluest Eye by Toni Morrison
11. The Kite Runner by Khaled Hosseini
12. Hunger Games by Suzanne Collins
13. I Am Jazz by Jazz Jennings and Jessica Herthel
14. The Perks of Being a Wallflower by Stephen Chbosky
15. To Kill a Mockingbird by Harper Lee
16. Bone (series) by Jeff Smith
17. The Glass Castle by Jeannette Walls
18. Two Boys Kissing by David Levithan
19. A Day in the Life of Marlon Bundo by Jill Twiss
20. Sex is a Funny Word by Cory Silverberg
21. Alice McKinley (series) by Phyllis Reynolds Naylor
22. It's Perfectly Normal by Robie H. Harris
23. Nineteen Minutes by Jodi Picoult
24. Scary Stories (series) by Alvin Schwartz
25. Speak by Laurie Halse Anderson
26. Brave New World by Aldous Huxley
27. Beyond Magenta: Transgender Teens Speak Out by Susan Kuklin
28. Of Mice and Men by John Steinbeck
29. The Handmaid's Tale by Margaret Atwood
30. The Hate U Give by Angie Thomas
31. Fun Home: A Family Tragicomic by Alison Bechdel
32. It's a Book by Lane Smith
33. The Adventures of Huckleberry Finn by Mark Twain
34. The Things They Carried by Tim O'Brien
35. What My Mother Doesn't Know by Sonya Sones
36. A Child Called "It" by Dave Pelzer
37. Bad Kitty (series) by Nick Bruel
38. Crank by Ellen Hopkins
39. Nickel and Dimed by Barbara Ehrenreich
40. Persepolis by Marjane Satrapi
41. The Adventures of Super Diaper Baby by Dav Pilkey
42. This Day in June by Gayle E. Pitman
43. This One Summer by Mariko Tamaki
44. A Bad Boy Can Be Good For A Girl by Tanya Lee Stone
45. Beloved by Toni Morrison
46. Goosebumps (series) by R.L. Stine
47. In Our Mothers' House by Patricia Polacco
48. Lush by Natasha Friend
49. The Catcher in the Rye by J. D. Salinger
50. The Color Purple by Alice Walker
51. The Curious Incident of the Dog in the Night-Time by Mark Haddon
52. The Holy Bible
53. This Book is Gay by Juno Dawson
54. Eleanor & Park by Rainbow Rowell
55. Extremely Loud & Incredibly Close by Jonathan Safran Foer
56. Gossip Girl (series) by Cecily von Ziegesar
57. House of Night (series) by P.C. Cast
58. My Mom's Having A Baby by Dori Hillestad Butler
59. Neonomicon by Alan Moore
60. The Dirty Cowboy by Amy Timberlake
61. The Giver by Lois Lowry
62. Anne Frank: Diary of a Young Girl by Anne Frank
63. Bless Me, Ultima by Rudolfo Anaya
64. Draw Me a Star by Eric Carle
65. Dreaming In Cuban by Cristina Garcia
66. Fade by Lisa McMann
67. The Family Book by Todd Parr
68. Feed by M.T. Anderson
69. Go the Fuck to Sleep by Adam Mansbach
70. Habibi by Craig Thompson
71. House of the Spirits by Isabel Allende
72. Jacob's New Dress by Sarah Hoffman
73. Lolita by Vladimir Nabokov
74. Monster by Walter Dean Myers
75. Nasreen’s Secret School by Jeanette Winter
76. Saga by Brian K. Vaughan
77. Stuck in the Middle by Ariel Schrag
78. The Kingdom of Little Wounds by Susann Cokal
79. 1984 by George Orwell
80. A Clockwork Orange by Anthony Burgess
81. Almost Perfect by Brian Katcher
82. Awakening by Kate Chopin
83. Burned by Ellen Hopkins
84. Ender's Game by Orson Scott Card
85. Fallen Angels by Walter Dean Myers
86. Glass by Ellen Hopkins
87. Heather Has Two Mommies by Lesle´a Newman
88. I Know Why the Caged Bird Sings by Maya Angelou
89. Madeline and the Gypsies by Ludwig Bemelmans
90. My Princess Boy by Cheryl Kilodavis
91. Prince and Knight by Daniel Haack
92. Revolutionary Voices: A Multicultural Queer Youth Anthology by Amy Sonnie
93. Skippyjon Jones (series) by Judith Schachner
94. So Far from the Bamboo Grove by Yoko Kawashima Watkins
95. The Color of Earth (series) by Tong-hwa Kim
96. The Librarian of Basra by Jeanette Winter
97. The Walking Dead (series) by Robert Kirkman
98. Tricks by Ellen Hopkins
99. Uncle Bobby’s Wedding by Sarah S Brannen
100. Year of Wonders by Geraldine Brooks

De ChatGPT-lijst

David Rozema, liet via ChatGPT ook een lijst opmaken van verboden boeken en controleerde die lijst ook. De lijst geeft naast titels ook een toelichting waarom deze titels geweerd worden. 

De ChatGPT-lijst is 9 pagina's lang en kun je via deze link downloaden. 

De lijst van Marjoleine Molenaar

Ook Marjoleine Molenaar, schrijver van het boek Verboden Boeken, publiceerde op haar website een lijst met verboden boeken. Deze lijst is niet beperkt tot de Verenigde Staten. Voor deze lijst klik je hier. 

Het goede onderzoek van Christianne: 132 bibliotheken, 417 verschillende vormen van abonnementen (en dan tellen we nog lang niet alles mee)

Waar ik het niet over ga hebben omdat ik te boos ben

Ik ben ongelofelijk boos, woest zelfs. Donderdag bereikte mij via buitenlandse sites al het bericht dat Carla Hayden, de directeur van de Library of Congres, per mail was ontslagen door president Trump. De NOS kwam een dag later met het nieuws.  De reden van haar ontslag: ze zou te veel inzetten op diversiteit, inclusie en gelijke kansen. Vriend en vijand zijn het erover eens dat een ontzettend goede directeur van de Library of Congress was. Hayden was de eerste vrouw, de eerste Afro-Amerikaan en sinds 1974 ook weer eerste beroepsbibliothecaris in deze functie. Deze directeur wordt louter ontslagen om wie ze is en wat ze uitdraagt. Lees ook het commentaar van de Amerikaanse Library Assocation die het een 'onrechtvaardig' ontslag noemen. 

En ik schrijf er verder nog even niet over omdat ik bang ben dat ik eindig in een scheldpartij. En belangrijker dan roepen hierover is iets doen. En daar denk ik, samen met anderen, over na. 

Van een directeur naar een functioneel beheerder: 6.200 kilometer verder werkt iemand stilletjes aan een onderzoek

Het gaat dus vandaag niet over een bibliothecaris in Washington maar over een functioneel beheerder in Bunnik. Zo'n 6.200 kilometer van Washington. Daar werkte de afgelopen tijd Christianne Spigt stilletjes aan een paar belangrijke onderzoeken. Ze onderzocht namelijk alle verschillende abonnementsvormen bij bibliotheken. Christianne is eigenlijk functioneel beheerder maar wie haar publicaties ziet, moet haar eigenlijk onderzoeker noemen. Eerder publiceerde ze al een overzicht van abonnenmenten voor jeugd en jongvolwassenen. Daarin laat ze zien hoe de gratis abonnementen voor jeugd tot 18 jaar toch nog kunnen verschillen met allerlei regels en ze laat vier varianten zien die bibliotheken hanteren voor abonnementen voor jongvolwassenen (zeg 18 tot 30 jaar). 

Maar onlangs publiceerde ze ook het overzicht voor abonnementen voor volwassenen boven de 30 jaar. En wie al schrok van de diversiteit bij jeugdabonnementen, ziet pas een echt splijtzwam ontstaan bij abonnementen voor volwassenen. De gratis abonnementen niet meegerekend, telde ik bij de 132 bibliotheekorganisaties alleen al 417 verschillende abonnementssoorten. Ja, allemaal verschillend. 

De bibliotheek als belwinkel

Sommigen in onze sector vinden dat elke Nederlander gewoon zo drempelloos toegang moeten hebben tot de bibliotheek tegen zo laag mogelijke kosten. Dat pleit voor één abonnement waarmee iedereen alles kan. En als het kan nog gratis ook. Lijkt mij een prima uitgangspunt. 

Het is helaas niet de realiteit. We hanteren in dit land namelijk het principe van 'profijtbeginsel' bij publieke diensten. Dat betekent dat we vinden dat - ieder die dat kan - zelf ook deels moet bijdragen aan publieke voorzieningen. Daarmee kan de burger zelf afwegen of deze de publieke dienst wil gebruiken Het profijtbeginsel kwam begin jaren '70 van de vorige eeuw op.  Dit principe heeft bijvoorbeeld door de jaren geleid tot vertienvoudiging van het collegegeld. Wie profijt heeft van een voorziening, betaalt mee. Dat is de gedachte. 

Bibliotheken zijn in die ontwikkeling meegegaan. Soms zelf een beetje gedreven met wat marketingtheorieën waardoor er bij sommige bibliotheken een heel palet aan tarieven is ontstaan. Christianne Spigt laat in een grafiek zien, uit hoeveel abonnementen een 40-jarige kan kiezen. De meeste bibliotheken bieden drie tot vier typen abonnementen voor volwassenen aan. Dit nog even los van gratis abonnement tot een verhoogde leeftijd of abonnementen voor mensen met een laag inkomen. Maar er zijn ook bibliotheken waar het zelfs vijf, zes of zeven vormen zijn. En ja, ze zijn allemaal verschillend in hoogte, leentermijn, boetebedrag etc. Het is dat je eigenlijk altijd lid wordt van de bibliotheek in je eigen woonplaats maar verder lijkt de bibliotheek toch veel op een belwinkel met vele type abonnementen, combinatie-abonnementen en allerlei aanbiedingen. 

Van 0 tot 108 euro voor een abonnement

Christianne is een hele integere onderzoeker. Dat merk je aan hoe ze cijfers presenteert. Alles gaat met alle nuance die het onderwerp verdient. Zo zet ze ook op een rijtje wat de variatie is in al die abonnementen als het gaat om tarief, inschrijfkosten, leengeld of hoeveel boeken je mag lenen.

En dan zie je dat in verschillende gemeenten een abonnement nog heel verschillend uit kan pakken. Het goedkoopste abonnement is gratis en voor niks, het duurste abonnement is € 108,- per jaar. Uiteraard zit er verschil tussen die abonnementen. Bij een gratis abonnement is het vaak een beperkt aantal uitleningen of je betaalt leengeld en er is geen toegang tot de online bibliotheek. 

Decentraal stelsel

Maar wie zou inzoomen op de verschillende bibliotheken kan dus wel degelijk tegenkomen dat je in de ene gemeente voor dezelfde voorziening meer betaalt dan in de andere gemeente. En dat heeft natuurlijk alles te maken met het feit dat de bibliotheek een lokale voorziening is die in samenspraak met de gemeente tot uitvoering komt. Het AD deed in 2019 onderzoek naar rijbewijzen en constateerde toen dat het goedkoopste rijbewijs € 30,- kostte en het duurste € 102,-. En dat voor exact hetzelfde papiertje. Bij bibliotheken verschilt het aanbod dan vaak nog. 

Ik denk dat veel (maar niet alle) bibliotheekdirecteuren graag een zo laag mogelijk contributietarief hebben. Maar de begroting vraagt om voldoende middelen en als de subisidie niet stijgt, is de contributie één van de weinige andere maatregelen als je de dienstverlening wilt handhaven. 

Betaald abonnement (inclusief online bibliotheek) kost meestal tussen € 50,- en € 60,-

Om de abonnementen toch nog wat verder te vergelijken, splitste Christianne de abonnementen uit naar prijscategorie. Ze nam daarbij als ondergrens alle abonnementen die ook de online bibliotheek aanbieden. Om dat te kunnen doen moet een bibliotheek - conform de afspraken met rechthebbenden - minimaal € 42,- vragen voor een abonnement. En van de abonnementen die dan overbleven koos ze dan ook weer de goedkoopste. 

Wie die uitsplitsing maakt ziet dat 51% van de bibliotheken dit volwaardige bibliotheekabonnement aanbieden tussen de € 50,- en € 60,-. 35% zweeft tussen het minimumbedrag van € 42,- en € 50,-. Kleine percentages komen boven de € 60,-. Bij twee bibliotheken is het goedkoopste volwaardige abonnementen zelfs duurder dan € 70,-. 

Wie door deze lijst met voorwaarden kijkt ziet dat het aantal beperkingen in het lidmaatschap ook steeds verder afneemt. Het aantal abonnementen met leengeld droogt op naarmate het abonnement duurder wordt bijvoorbeeld. 

Conclusies van Christianne

Aan het eind van dit beknopt gepresenteerde onderzoek van Christianne trekt ze ook nog wat conclusies. Naast de hoeveelheid abonnementen en verschillen in prijs staat ze ook stil bij het feit of die grote diversiteit het doel van het abonnement niet voorbij schiet. 

Ik citeer: 

'Bibliotheken lijken tegemoet te willen komen aan de wensen van diverse groepen leners en doen dit elk op hun eigen manier. Hierdoor is het geheel onoverzichtelijk. Naast prijsverschillen zijn er grote verschillen in voorwaarden, waarbij sommige voorwaarden zo extreem zijn (onbeperkt aantal materialen op de pas, een leentermijn van een jaar) dat ze meer lijken op een marketingactie dan op praktische voorwaarden.

Het is begrijpelijk dat bibliotheken willen experimenteren met nieuwe abonnementsvormen, maar de verscheidenheid die nu is ontstaan is wel erg groot. Een simpelere abonnementsstructuur met meer samenhang tussen bibliotheken levert minder werk op voor bibliotheken en beheerders van het bibliotheeksysteem, en maakt het makkelijker voor klanten om een abonnement te kiezen. 

Daarbij dient uiteraard wel de lokale context, zoals hoogte van subsidie vanuit de gemeente, meegenomen te worden.'

 De crux zit natuurlijk wel in het laatste zinnetje. 

Van betaalde abonnementen naar gratis lidmaatschappen

Ondertussen is er ook nog een heel andere beweging. En dat is dat heel veel bibliotheken ook bezig zijn met gratis varianten van het bibliotheekabonnementen. En oja, die telden we nog niet mee bij de 417 verschillende vormen. In het laatste overzicht dat ik in februari 2025 publiceerde bleek dat bijna 40% van de bibliotheken dit al aanbiedt. Daarbij kennen bibliotheken twee smaken. De ene groep rekt het gratis lidmaatschap tot 18 jaar op tot 23, 24, 27 of 30 jaar bijvoorbeeld. De andere groep introduceert een gratis basislidmaatschap waarbij een beperkt aantal boeken geleend kan worden of waarbij leengeld betaald wordt. 

Dit onderwerp heeft ook de aandacht van alle bestuurslagen want het is opgenomen in het bibliotheekconvenant 2024-2027. Daarin staat de volgende zin:

"Partijen onderzoeken hoe het bereik en gebruik van bibliotheken te vergroten, bijvoorbeeld door in gemeenten het gratis lidmaatschap voor de lokale bibliotheek te verruimen."

Ook stelde Kamerlid Mohandis vragen aan de staatssecretaris hierover naar aanleiding van het nieuws van het gratis lidmaatschap in Rotterdam. De beantwoording daarvan heb ik geloof ik nog niet gezien. 

Christianne krijgt een compliment, Carla wordt ontslagen

Ik weet het, de stap van Carla Hayden, de directeur in de spotlights, naar Chistianne Spigt, de functioneel beheerder die goed onderzoek doet, is misschien best een grote. Maar ik ben blij dat we ons hier nog druk kunnen maken over abonnementen. De vraag is wel een beetje voor hoe lang. Maar lees de onderzoeken (deel 1, deel 2) nog eens zou ik zeggen. Christianne verdient dat.  

Maar vreemd blijft het. Christianne krijgt dus namens ons allen een dik compliment voor goed werk. En Carla die ook goed werk deed, die wordt ontslagen door haar eigen president. 

Er zijn dagen dat ik niks snap van deze wereld.

De zes collega's uit openbare bibliotheken die werden vermoord in de Tweede Wereldoorlog

Het is 4 mei 2025. Het is vandaag de Dodenherdenking aan de vooravond van de 80e Bevrijdingsdag. Vanavond zijn we weer twee minuten stil. Stil voor alle slachtoffers die er vielen. Aan wie denkt u vanavond? Aan familie, bekenden? Of wellicht aan niemand in het algemeen? Als u in een bibliotheek werkt, geef ik u zes namen van collega's die in de oorlog zijn vermoord. Ik noem hen vandaag en denk aan hen.

Zes waren het er. Zes van onze directe collega's. Zes levens die in de knop gebroken werden en vermorzeld door het wrede systeem van de bezetter. Zes van de ongeveer 550 medewerkers die in de oorlog in openbare bibliotheken werkten. Daarnaast raakten bibliotheken nog een flink aantal Joodse bestuursleden kwijt door ontslag of vroegtijdig terugtreden. 

Dat het er zes zijn weet ik omdat ik in de coronajaren 2020 en 2021 onderzoek deed naar alle Joodse bibliotheekmedewerkers en dat leidde in 2022 tot het boek Geruisloos verdwenen uit de bibliotheekgeschiedenis. Een boek over het lot van de ontslagen Joodse medewerkers. 

In totaal werden elf Joodse medewerkers ontslagen. Dat ontslag kwam al in het najaar van 1940 nadat alle medewerkers in bibliotheken de ariërverklaring hadden getekend. Eigenlijk zonder enig verzet en administratief binnen enkele weken afgehandeld. Geruisloos. Van deze elf overleefden zes van hen overleefden de oorlog door onderduik, door een gemengd huwelijk of doordat ze op een speciale lijst terechtkwamen. Vijf werden kwamen bruut om het leven in de kampen. De zesde is een verzetsstrijder die om haar inzet na een reis langs verschillende kampen werd vermoord. 

Ik noem hun namen nog een keer. 

Elsa van Gool uit Den Haag

Elsa van Gool zat bij het verzet. Ze werkte bij de Bibliotheek Den Haag. In juli 1943 is ze opgepakt omdat ze een Joodse onderduikster huisvest. De eerste tijd zit zij vast in het Oranjehotel, de politiegevangenis in Scheveningen.  Ze gold als politieke gevangene maar ze had een Joodse moeder.  Maar omdat ze maar twee Joodse voorouders had werd ze niet als zodanig aangemerkt. Na enkele weken Scheveningen wordt ze overgebracht in augustus 1943 naar Kamp Vught. Daar zal ze in een werkcommando terecht komen waar ze gasmaskers maakt. En... ze krijgt daar een vriend! Ze verwacht dat ze een half jaar in Vught zal zijn en dan vrij zal worden gelaten. Het loopt niet zo. In maart 1944 wordt ze - waarschijnlijk toch vanwege haar half-Joodse achtergrond - overgebracht naar Westerbork waar ze een paar dagen later al op transport zal gaan naar Auschwitz en daar bij aankomst wordt vermoord. 

Elsa van Gool staat op de erelijst der gevallenen. De erelijst der gevallenen is een lijst met 18.000 namen van mensen die in de Tweede Wereldoorlog als militair of als verzetsstrijder voor het Koninkrijk der Nederlanden zijn gevallen.  De lijst ligt bij de Tweede Kamer in Den Haag en elke dag wordt door een medewerker een pagina omgeslagen, zodat voor het publiek nieuwe namen te zien zijn. Elsa is naar alle waarschijnlijkheid de enige collega uit openbare bibliotheken die er op staat. Zij stierf voor het leven van een ander. Mijn volgende boek, dat voorjaar 2026 uit moet komen, zal gaan over deze bijzondere geschiedenis van Elsa. Haar heldhaftige verhaal zullen we niet vergeten.

Elsa werd 31 jaar.

Jet Meijler uit Winterswijk

Jetje Meijler was een dame die graag en makkelijk leerde. Ze kreeg in haar jeugd aan de Rijks-hbs les van schaaklegende Max Euwe die daar docent was. In haar vrije tijd speelde ze toneel. Rond 1933 start ze bij de bibliotheek Winterswijk. Een kleine bibliotheek die dan tien jaar bestaat. Ze schijnt ontzettend vriendelijk te zijn geweest. Bij het 75-jarig jubileum van de bibliotheek in 1998 bekende een trouwe maar oude klant dat hij als kind een beetje verliefd op haar was. Jet trouwt in 1940 net voordat ze formeel ontslagen wordt. Destijd reden om te stoppen om te werken maar ze werkt nog even door. De jonggehuwde mevrouw Wolfstein-Meijler wordt ontslagen. Jetje werkte na haar ontslag nog voor de plaatselijke afdeling van de Joodse Raad. Haar familie duikt onder in het veen rond Winterswijk maar worden verraden. Haar broer Hartog en haar zussen Emmie en Lenie weten na het verraad te ontsnappen en duiken opnieuw onder. Ook Jet en haar man Joseph worden uiteindelijk op transport gezet in april 1943, eerst naar Vught, later naar Westerbork waar ze bijna een half jaar verblijven. Maar dan treft het noodlot hen toch en in november 1943 gaan ze naar Auschwitz. Jetje heeft nog even geleefd in Auschwitz, er zijn zelfs geruchten dat ze er zou zijn bevallen. Haar sterfdatum is vastgesteld op 31 januari 1944. 

Jet werd 34 jaar.

Julia de Vries uit Steenwijk

Met het verhaal van Julia de Vries kwam ik al vroeg in aanraking. In 2001 werd een plaquette onthuld voor deze oud-directeur van de bibliotheek uit Steenwijk bij het afscheid van de toenmalige directeur Hilly Klasens. Zij vroeg deze plaquette als afscheidscadeau en eerbetoon aan haar vroege voorganger. De plaquette hangt nog steeds in de bibliotheek.

Julia kwam uit Leeuwarden en werd in 1928 aangesteld als directeur in Steenwijk. Ze is dan 24 jaar oud. Het woord directeur is overigens een groot woord voor een organisatie waar zij de belangrijkste arbeidskracht is. In 1940 laat Julia zich nog dopen in de Rooms-Katholieke kerk in de hoop de dans te ontspringen. Het mag niet baten. Een paar maanden later wordt ze ontslagen. 

Wat volgt is een onverkwikkelijke discussie met het bibliotheekbestuur over geld. Daarbij kiest het bestuur niet voor de persoon maar voor de zaak. Als in Steenwijk geen Joden meer mogen wonen, wordt ze overgebracht naar het Joodse kwartier in Amsterdam. In april 1943 wordt ze bij een razzia opgepakt. In mei 1943 trouwt ze in Westerbork met een medegevangene. Of dit liefde was of berekening of beid was, vertelt de geschiedenis niet meer. Maar de man waar ze mee trouwt werkt in het ketelhuis van Westerbork. In september 1943 worden ze beide op transport gezet naar Auschwitz waar ze op 20 november 1943 sterft. 

Julia werd 40 jaar. 

Gonda Jacobs uit Hilversum

Het leven van de familie Jacobs ging niet over rozen. Gonda heeft veel doodgeboren of jong gestorven broers en zussen. En haar zus zal een groot deel van haar leven doorbrengen in een psychiatrisch centrum. Gonda is iemand die haar hele leven wat onzichtbaar zal blijven en vooral voor anderen zorgt. Gonda begon in 1918 als vrijwilliger in de Hilversumse bibliotheek en werd in 1919 officieel aangesteld. Van Gonda heb ik ook na veel onderzoek - en met veel hulp van een aardige dame in Hilversum - niet bijster veel gevonden. Er is geen foto van haar en maar heel weinig aanwijzingen over haar leven. 

Het ontslag van Gonda gaat net als in die andere bibliotheken geruisloos. Hoewel, de bibliotheek krijgt ook hier financiële problemen met het doorbetalen van wachtgeld. Maar de bibliotheek besluit dit op te lossen door extra leesgeld te vragen. Net als Julia moet Gonda weg uit de provincie omdat ook Hilversum 'Judenfrei' moet worden verklaard. Dat is in juli 1942. Via Westerbork zal ze in mei 1943 in Sobibor worden vermoord.

Gonda werd 55 jaar. 

De bibliotheek in Hilversum heeft enige tijd geleden een plaquette onthuld in de bibliotheek voor Gonda. 

Jacques van Dijk uit Leeuwarden

Jacques van Dijk werd in 1920 directeur van de leeszaal in Leeuwarden. In mijn boek noem ik hem de kleine grote man. Klein omdat hij met zijn 1.53 meter werd afgekeurd voor militaire dienst. En groot omdat hij vanaf 1920 wel de man is die bibliotheek in Leeuwarden op de kaart zet. Op het moment dat hij in 1940 ontslagen wordt, wilde men net uitbreiden en had men daarvoor een tweede pand gekocht. 

Het bestuur besluit echter om het wachtgeld aan Jacques van Dijk en de eveneens in Leeuwarden werkende Joodse medewerker Henriëtte de Leve te betalen uit de bouwhypotheek die men had voor de verbouwing van dat tweede pand. Overigens ontstaat er in Leeuwarden nog wel gedoe om wie Jacques mag opvolgen. Er zijn twee dames die allebei wel zijn positie willen hebben. Ook dat schikt het bestuur in den minne. '

In november 1942 worden wijk voor wijk alle Joden opgepakt en naar Westerbork gebracht. Zo ook Jacques van Dijk. Maar een paar dagen later zitten zij beiden in de trein naar Auschwitz waar ze worden vermoord bij aankomst op 19 november 1942. 

De beide kinderen van de familie van Dijk, Sara en Reina, zijn dan al enkele maanden eerder om het leven gebracht in Auschwitz. Reina was overigens in dienst bij de Stadsbibliotheek Haarlem maar ze is vlak voordat de ariërverklaring voorbij kwam uit dienst gegaan. Het kan dus zijn dat Reina de twaalfde Joodse medewerker is. 

Jacques, de grote kleine man, werd 64 jaar. 

De andere Joodse medeweker, Henriëtte de Leve, overleeft de oorlog door onder te duiken in haar eigen straat.

Salomon Barend van der Meusen uit Dordrecht

Salomon Barend van der Meusen had al de pensioengerechtigde leeftijd toen hij werd ontslagen. Hij is dan 66. Hij werkt dan nog als zaalwacht voor de zondagen in Dordrecht. Een licht bijbaantje dat waarschijnlijk goed te doen was in tijden dat er nog geen goede pensioenvoorzieningen waren. 

Salomon was een man van twaalf ambachten en dertien ongelukken. Het zit hem niet echt mee in zijn leven. Hij was ooit borstelkoopman maar zal nog tal van andere baantjes gehad hebben. Hij woont samen met twee zussen in een huis dat behoort aan de Joodse gemeenschap en dat bedoeld is om mensen te ondersteunen. 

Salomon Barend wordt op 4 november 1942 opgepakt omdat hij spullen van de synagoge buiten beeld heeft gehouden van de bezetter. Via gevangenis Rotterdam komt hij in Westerbork en begin december gaat hij op transport naar Auschwitz. Daar vindt hij op 7 decemeber 1942 de dood. 

Zijn zussen worden zeven dagen later, op 11 november opgepakt bij een razzia en gaan gelijk naar Westerbork. Zij worden bijna direct doorgestuurd naar Auschwitz. Als Salomon Barend aankomt in Westerbork vanuit de gevangenis in Utrecht, zijn zijn zussen net drie dagen eerder naar Auschwitz vertrokken. Zij hebben elkaar nooit meer gezien. 

Salomon Barend werd 68 jaar. 

Wij gingen door, zij bleven achter

Nee, dit is geen stukje om vrolijk van te worden. Het erge is dat bibliotheken eigenlijk geruisloos leken mee te werken aan het ontslag. We werkten mee aan censuur in onze collectie.  En niet veel langer hingen er ook bordjes 'Verboden voor Joden'. Als sector deden we zo mee met het uitsluiten van een bevolkingsgroep. We keken weg, we sloten uit en verloren onze onpartijdigheid. Zes collega's worden zo het slachtoffer van de bezetter. Wij gingen door, zij bleven achter.

De jaarverslagen van bibliotheken uit die tijd stonden vooral vol van het feit dat men dankbaar was dat het werk door kon gaan. En dat er zoveel gebruik werd gemaakt van bibliotheken. En dat dat toch wel  moest betekenen dat bibliotheken van vitaal en essentieel belang waren in die tijd. Aan dat succes besteedde onze sector aanmerkelijk meer aandacht dan de mensen die zo wreed getroffen werden. 

Toen mijn boek over Joodse medewerkers uitkwam gaf Anne Rube, toenmalig voorzitter van de Vereniging van Openbare bibliotheken (VOB), een statement af. Daarin zei ze namens de VOB: 

"De CV, de rechtsvoorganger van de Vereniging van openbare bibliotheken en de bibliotheken zelf, hebben meegewerkt aan het verwijderen van boeken die de bezetter onwelgevallig waren. Zij ontsloegen Joodse medewerkers en bekreunden zich vanwege de wachtgeldregeling, hingen het bordje ‘Verboden voor Joden’ op en schreven Joodse leden uit. De juiste keuzes maken is achteraf zoveel gemakkelijker.

Bibliotheken en hun vereniging deden eraan mee dat Joden apart werden gezet. Zij waren in de bezettingstijd – om het grote publiek te blijven dienen – meermaals niet bereid om een vuist te maken tegen grof onrecht.

Dat is iets dat we niet ‘niet’ kunnen hebben geweten, nooit mogen vergeten en steeds onder ogen moeten blijven zien."

Ware woorden. De herdenking is daarmee ook een spiegel voor ons eigen handelen: maken we ons druk om de juiste dingen? Gaan mensen altijd voor of vinden we 'de zaak' belangrijker? Dichtbij in onze eigen wereld of in de huidige wereld om ons heen. Het is ons eigen handelen dat telt. 

Of om met Tom Lanoye in zijn gedicht Zonder handen, zonder tanden te spreken:

Geen woord bekoort zozeer
Voor wie het hoort,
Geen woord vermoordt zoveel
Van wie er niet bij hoort
Vrij —
wij?
De lucht is vrij,
De vraag is vrij.
De vrijheid niet.
Ze lonkt en vrijt.
Maar zij ontschiet.

Grijp haar vast en laat haar niet ontkomen. Laten we herdenken en vieren. 

De kaartjes die je bij dit artikel ziet, zijn de kaartjes uit het archief van de Joodse Raad zoals die nu openbaar zijn. 

Wie verder wil lezen, het boek Geruisloos verdwenen uit de bibliotheekgeschiedenis is te leen in elke bibliotheek in Nederland en ook als ebook te leen. En ja, ook nog te koop bij de boekhandel.